Trigunumitria

À prupositu di testwiki
Vai alla navigazione Vai alla ricerca
Funzioni trigunumetrichi ripprisintati graficamenti

A trigunumitria (o trigonomitria) (da u grecu trígonon (τρίγωνον, triangulu) è métron (μέτρον, misura): risuluzioni di u triangulu) hè a parti di a matematica chì studieghja i trianguli à parta da i so anguli. U scopu principali di a trigunumitria, com'edda a svela l'etimulugia di u nomu, cunsisti in u calculamentu di i misuri chì carattarizeghjani l'elementi d'un triangulu (lati, anguli, mediane, etc.) partendu da altri misuri ghjà cunnisciuti (almenu trè, frà i quali almenu una lunghezza), par mezu di funzioni spiciali. Si riferisci à tali scopu com'è risuluzioni di u triangulu. Hè ancu pussibuli di serva si di calculi trigunumetrichi in a risuluzioni di prublemi currilati à figuri giumetrichi più cumplessi, com'è puliguni o figuri giumetrichi solidi, è in molti altri rami di a matematica.

I funzioni trigunumetrichi (i più impurtanti di i quali sò u sinu è u cusinu), intrudutti in stu duminiu, sò ancu imprudati in modu indipindenti da a giumitria, è dinò in altri campi di a matematica è di i so applicazioni, par asempiu in cunnissioni incù a funzioni espuninziali o incù i uparazioni vitturiali.

L'urighjini

Duranti molti seculi, a trigunumitria duviti i so prugressi guasi esclusivamenti à l'opara di grandi astrunomi è giugrafi. Infatti, a fundazioni di sta scenza si devi à Ipparco di Nicea è à Claudiu Tolomeo, tremindù più astrunomi è giugrafi ch'è matematichi. Cuntributi nutevuli funi arricati à sta scenza da l'arabi, da u francesu Levi ben Gershon è, più dopu, da Niccolò Copernicu è Tycho Brahe, intenti à discriva è à priveda incù sempri una più grandi pricisioni i finomini cilesti, ancu par un più asattu è faciuli calculu di longitudini è latitudini.

Funzioni trigunumetrichi

Strumentu indispinsevuli di a trigunumitria sò i funzioni trigunumetrichi. Sò sti funzioni chì associani i lunghezzi à l'anguli, è viciversa. I tavuleddi in sta sizzioni mostrani i funzioni trigunumetrichi à tempu à i so principali prubità.

Funzioni trigunumetrichi diretti

Sò ditti funzioni trigunumetrichi diretti quiddi chì à un angulu, di solitu aspressu in radianti, associani una lunghezza o un rapportu frà lunghezzi. A causa di l'equivalenza circulari di l'anguli, tutti i funzioni trigunumetrichi diretti sò ancu funzioni periodichi incù periodu π o 2π.

Funzioni trigunumetrichi diretti
Funzioni Nutazioni Duminiu Cuduminiu Radichi Periodu Funzioni inversa
sinu sen, sin [1,1] π 2π arcusinu
cusinu cos [1,1] π2+π 2π arcucusinu
tangenti tan, tg (π2+π) π π arcutangenti
cutangenti cot, cotg, ctg π π2+π π arcucutangenti
secanti sec (π2+π) (,1][1,+) nisciuna 2π arcusecanti
cusecanti csc, cosec π (,1][1,+) nisciuna 2π arcucusecanti

Funzioni trigunumetrichi inversi

À ogni funzioni trigunumetrica diretta hè assuciata una funzioni inversa. U duminiu di ognuna funzioni trigunumetrica inversa currispondi, com'hè prividibuli, à u cuduminiu di a funzioni diretta rispittiva. Apposta ch'è i funzioni diretti sò, puri, periodichi, è parciò micca iniittivi, par pudè li invirsà hè nicissariu à ristringhja ni u duminiu rindendu li biiettivi. A scelta di a ristrizzioni hè tiuricamenti irrilevanti è i pussibilità sò infiniti. A cunvinzioni (rigida, in stu campu) voli parò ch'è i duminii fussini ristretti à l'intarvalli [π2,π2] oppuri [0,π], in i quali i funzioni — è dunqua ancu i so inversi — sò munotuni. Ancu i funzioni arcusecanti è arcucusecanti sò difiniti da l'invirsioni di i funzioni diretti ristretti à un di ss'intarvalli.

Funzioni trigunumetrichi inversi
Funzioni Nutazioni Duminiu Cuduminiu Radichi Andamentu Funzioni inversa
arcusinu arcsen, arcsin, asin,

sen−1[1]

[1,1] [π2,π2] 0 sinu
arcucusinu arccos, acos,

cos−1

[1,1] [0,π] 1 cusinu
arcutangenti arctan, arctg, atan,

tan−1

(π2,π2) 0 tangenti
arcucutangenti arccot, arccotg, arcctg, acot,

cot−1

(0,π) + cutangenti
arcusecanti arcsec, asec,

sec−1

(,1][1,+) [0,π] 1 criscenti, incù una discuntinuità in [1,1] secanti
arcucusecanti arccsc, arccosec, acsc,

csc−1

(,1][1,+) [π2,π2] ± dicriscenti, incù una discuntinuità in [1,1] cusecanti

Rilazioni fundamintali di a guniumitria

Prima rilazioni fundamintali

cos2α+sin2α=1

da quissa s'utteni

cosα=±1sin2α

sinα=±1cos2α

induva ci voli à ricurdà si di valutà a pusizioni di α par a scelta oppurtuna di i cenni

Siconda rilazioni fundamintali

tanα=sinαcosα

chì vali solu par απ2+kπ incù k

Terza rilazioni fundamintali

cos2α=11+tan2α

chì vali solu par απ2+kπ incù k

da quissa s'utteni

cosα=±11+tan2α

induva ci voli à ricurdà si di valutà a pusizioni di α par a scelta oppurtuna di i cenni.

Formuli di l'anguli assuciati

In a circumfarenza guniumetrica si chjamani anguli assuciati l'anguli α, πα, π+α è 2πα. 'Ss'anguli ani in valori assulutu listessu sinu è listessu cusinu.

Formuli di l'anguli assuciati di u sicondu quadranti

cos(πα)=cosα

sin(πα)=sinα

tan(πα)=tanα

Formuli di l'anguli assuciati di u terzu quadranti

cos(π+α)=cosα

sin(π+α)=sinα

tan(π+α)=tanα

Formuli di l'anguli assuciati à u quartu quadranti

cos(2πα)=cosα

sin(2πα)=sinα

tan(2πα)=tanα

Formuli di l'anguli opposti

cos(α)=cosα

sin(α)=sinα

tan(α)=tanα

Si dici ch'è cosα hè una funzioni para, mentri sinα è tanα sò dispari.

Formuli di l'anguli cumplimintarii (a so somma hè un angulu rettu)

cos(π2α)=sinα

sin(π2α)=cosα

tan(π2α)=cotα

Formuli di l'anguli chì sò diffarenti d'un angulu rettu

cos(π2+α)=sinα

sin(π2+α)=cosα

tan(π2+α)=cotα

Formuli guniumetrichi

In trigunumitria, i formuli d'addizioni è suttrazzioni parmettini di trasfurmà i funzioni trigunumetrichi di l'addizioni o diffarenza di dui anguli in un'esprissioni cumposta da funzioni trigunumetrichi di i dui anguli.

Formuli d'addizioni

  • sin(α+β)=sinαcosβ+cosαsinβ
  • cos(α+β)=cosαcosβsinαsinβ
  • tan(α+β)=tanα+tanβ1tanαtanβ
  • cot(α+β)=cotαcotβ1cotα+cotβ

A formula di a tangenti vali par α,β,α+βπ2+kπ incù k

A formula di a cutangenti vali par α,β,α+βkπ incù k

Formuli di suttrazzioni

  • sin(αβ)=sinαcosβcosαsinβ
  • cos(αβ)=cosαcosβ+sinαsinβ
  • tan(αβ)=tanαtanβ1+tanαtanβ
  • cot(αβ)=cotαcotβ+1cotβcotα

A formula di a tangenti vali par α,β,αβπ2+kπ incù k

A formula di a cutangenti vali par α,β,αβkπ incù k

Formuli di duplicazioni

  • sin(2α)=2sinαcosα
  • cos(2α)=cos2αsin2α=12sin2α=2cos2α1
  • tan(2α)=2tanα1tan2α

L'ultima formula vali par απ2+kπ è α±π4+kπ incù k

Formuli di liniarità

  • cos2α=1+cos(2α)2
  • sin2α=1cos(2α)2
  • tan2α=sin2αcos2α=1cos(2α)1+cos(2α)

L'ultima formula vali par απ2+kπ incù k

Formuli di bisizzioni

Attinzioni: hè nicissariu à valutà in qualessu quadranti cadi α2 par pudè sceglia i cenni oppurtuni di i siguenti formuli

  • cos(α2)=±1+cosα2
  • sin(α2)=±1cosα2
  • tan(α2)=±1cosα1+cosα

L'ultima formula vali par απ+2kπ.

Formuli parametrichi

  • cosα=1t21+t2
  • sinα=2t1+t2
  • tanα=2t1t2

induva t=tan(α2) incù απ+2kπ.

Formuli di prustaferesi

  • sinp+sinq=2sin(p+q2)cos(pq2)
  • sinpsinq=2cos(p+q2)sin(pq2)
  • cosp+cosq=2cos(p+q2)cos(pq2)
  • cospcosq=2sin(p+q2)sin(pq2)

I furmuli di prustaferesi trasformani i sommi di funzioni guniumetrichi in prudutti.

Formuli di Werner (inversi di i formuli di prustaferesi)

  • sinαcosβ=12[sin(α+β)+sin(αβ)]
  • cosαcosβ=12[cos(α+β)+cos(αβ)]
  • sinαsinβ=12[cos(α+β)cos(αβ)]
  • cosαsinβ=12[sin(α+β)sin(αβ)]

I furmuli di Werner trasformani i prudutti di funzioni guniumetrichi in sommi.

Formuli di l'angulu aghjuntu

  • asinx+bcosx=Asin(x+ϕ)

A siguenti ugualità hè virificata sottu i siguenti cundizioni

A=a2+b2

{cosϕ=aa2+b2sinϕ=ba2+b2
tanϕ=ba

Ci voli à tena menti ch'è a tangenti guniumetrica hè piriodica di 180° è dunqua bisogna à valutà priventivamenti a pusizioni di ϕ è dunqua

ϕ={arctan(ba)s'è a>0arctan(ba)+πs'è a<0

Risuluzioni di i trianguli rittanguli

Cunvinzioni par a numinclatura di l'elementi d'un triangulu rittangulu

In u ghjergu matematicu "risolva un triangulu rittangulu" significheghja calculà i misuri di i lati è di l'anguli di u triangulu. Par cunvinzioni esisti una numinclatura in i trianguli rittanguli chì si pò veda nantu à a figura. Ci voli à ricurdà si ch'è

  • α=90o è β+γ=90o
  • un angulu hè aghjacenti à un catetu s'è u catetu hè un di i lati di l'angulu in quistioni.
  • un angulu hè oppostu à un catetu s'è u catetu ùn hè micca un di i lati di l'angulu in quistioni.

Par asempiu β hè oppostu à u catetu b è aghjacenti à u catetu c.

Sottu sti cunvinzioni in un triangulu rittangulu privalini i siguenti tiuremi

Tiurema. In un triangulu rittangulu un catetu hè uguali à u pruduttu di l'iputenusa incù u sinu di l'angulu oppostu à u catetu

Tiurema. In un triangulu rittangulu un catetu hè uguali à u pruduttu di l'iputenusa incù u cusinu di l'angulu acutu aghjacenti à u catetu.

Tiurema. In un triangulu rittangulu un catetu hè uguali à u pruduttu di l'antru catetu incù a tangenti di l'angulu oppostu à u catetu da calculà.

Tiurema. In un triangulu rittangulu un catetu hè uguali à u pruduttu di l'antru catetu incù a cutangenti di l'angulu acutu aghjacenti à u catetu da calculà.

'Ssi tiuremi si traducini in i siguenti formuli par a risuluzioni di i trianguli rittanguli

a=csinγc=asinγ
a=bcosγb=acosγ
cb=sinγcosγc=btanγ
bc=cosγsinγb=ccotγ
a=bsinβb=asinβ
a=ccosβc=acosβ
bc=sinβcosβb=ctanβ
cb=cosβsinβc=bcotβ

Dimustrazioni

Si cunsidareghja un triangulu rittangulu ABC incù angulu rettu di vertici A. Dittu CA l'assu x, nantu à u vertici C si custruisci una circumfarenza di raghju CP=1. I cuurdinati di u puntu P rapprisentani u cosγ è u senγ, è apposta ch'è γ hè acutu indicheghjani ancu rispittivamenti i lunghezzi di i cateti CH è PH.

Dimustrazioni di i formuli di u triangulu rittangulu

.

Da a figura si pò ussirvà ch'è i dui trianguli rittanguli ABC è HPC sò simili in quantu ani dui anguli cungruenti: γ in cumunu è l'anguli retti di vertici A è H. Hè pussibuli cusì à custruiscia a prupurzioni frà i lati omologhi di i dui trianguli simili (lati opposti à l'anguli cungruenti):

BCPC=BAPH=CACH

Sustituiscendu i misuri di i lati s'otteni

a1=csinγ=bcosγ

è cusì

a=csinγc=asinγ
a=bcosγb=acosγ

da quissa dui s'utteni ancu

cb=sinγcosγc=btanγ
bc=cosγsinγb=ccotγ

Stu raghjunamentu pò essa chjaramenti stesu ancu à u terzu angulu β in modu da ottena formuli analoghi

a=bsinβb=asinβ
a=ccosβc=acosβ
bc=sinβcosβb=ctanβ
cb=cosβsinβc=bcotβ

Applicazioni nutevuli di i trianguli rittanguli

Calculu di l'altezza d'una torra

Si cunsidareghja u siguenti prublemu: calculà l'altezza d'una torra AB, cunniscendu solu a so basa (pianu orizuntali). Si distinguini dui casi

U pedi A di a torra hè raghjunghjibuli

Calculu altezza d'una torra incù u pedi A raghjunghjibuli

In stu casu basta à misurà u catetu AC (b), è da u puntu C misurà l'angulu acutu ACB (γ) sottu à qualessu si vedi a summità di a torra AB (c). Applichendu uppurtunamenti i furmuli s'otteni

htorra=c=btanγ

U pedi A di a torra ùn hè micca raghjunghjibuli

Calculu altezza d'una torra incù pedi A micca raghjunghjibuli

In stu casu AC (b1=x) hè scunnisciuta (in quantu u pedi A ùn hè micca raghjunghjibuli). Si faci dunqua una misura orizuntali CD (di) (cusì u catetu ADb2=x+di). Da u puntu C si misura l'angulu acutu ACB (γ1) è da D si misura l'angulu acutu ADB (γ2) sottu à u quali si vedi a summità di a torra AB (c). Applichendu uppurtunamenti i furmuli s'otteni

htorra=c=b1tanγ1=xtanγ1
htorra=c=b2tanγ2=(x+di)tanγ2


Confruntendu i dui altezzi s'otteni un'equazioni in a scunnisciuta x

xtanγ1=(x+di)tanγ2

st'equazioni hè faciulamenti solubili cunnisciuti i γ1 è γ2

Truvatu x s'hà b1 è cusì si pò calculà

htorra=c=b1tanγ1

Calculu di l'aria d'un triangulu qualsiasi

l'altezza h pò essa vista com'è catetu di u triangulu CHA

Par calculà l'aria di u triangulu

ABC

, di basa

CB=a

, servi l'altezza

AH

. In u triangulu rittangulu

CHA

, d'iputenusa

AC=b

, l'altezza

AH=h

pò essa vista com'è u catetu chì s'opponi à l'angulu

γ

. Imprudendu in modu oppurtunu i formuli di i trianguli rittanguli s'otteni

AH=h=bsinγ

è cusì

Aria=12ah=12absinγ

Sta formula vali ancu s'è γ hè ottusu.

Formuli di cunvirsioni da cuurdinati pularii a cuurdinati cartisiani è viciversa

Cuurdinati pularii è cuurdinati cartisiani

Fissatu annantu à un pianu un puntu urighjina O(0;0) è una mezaretta Or, datu un puntu P di u pianu chì hè univucamenti individuatu da un paghju di numari riali (ρ,θ) incù a cundizioni ρ>0 è 0θ<360o. A coppia di numari riali rapprisentani i cuurdinati pularii di P. Giumitricamenti ρ ripprisenta a distanza OP, mentri θ ripprisenta l'angulu rOP misuratu in sensu antiurariu incù prima latu Or.

Hè pussibuli à truvà i rilazioni esistenti trà i cuurdinati cartisiani (x;y) è i cuurdinati pularii (ρ;θ) di u puntu P. I siguenti cunsidarazioni fatti par un puntu P nantu à u prima quadranti valini ancu par l'altri quadranti.

Imprudendu i formuli di i trianguli rittanguli si trovani i formuli par a trasfurmazioni in cuurdinati cartisiani

{x=ρcosθy=ρsinθ

Elevendu à u quatratu è summendu s'otteni x2+y2=ρ2 è cusì si poni ritruvà i formuli par a trasfurmazioni in cuurdinati pularii

{cosθ=xρsinθ=yρ{cosθ=xx2+y2sinθ=yx2+y2
{ρ=x2+y2tanθ=y/x

Ci voli à fà attinzioni ch'è a tangenti guniumetrica ùn esisti micca par x=0 ed hè piriodica di 180° è dunqua ci voli à valutà priventivamenti a pusizioni di P par calculà di manera curretta θ

θ={arctan(y/x)s'è x>0arctan(y/x)+πs'è x<0

Tiuremi trigunumetrichi

I tiuremi trigunumetrichi parmettini a risuluzioni di prublemi di natura diffarenti liata à a figura d'un triangulu qualsiasi, sprimendu i rapporti trà i lati è l'anguli di quist'ultimu.

Tiurema di a corda

File:Teorema della corda.png
Tiurema di a corda in una circumfarenza

Data una circumfarenza è una corda AB, u rapportu trà 'ssa corda è u sinu d'un qualsiasi angulu à a circumfarenza ch'è/chì insiste annantu à d'edda hè uguali à u diamitru di a circumfarenza:

ABsinC^=2r.

Tiurema di i sini

Cunsidaratu un triangulu qualsiasi di lati a, b è c, u rapportu trà i lati è i sini di l'anguli opposti rispittivi hè custanti è hè uguali à u diamitru di a circumfarenza circuscritta:

asinα=bsinβ=csinγ=2r.

Tiurema di u cusinu o di Carnot

dritta U tiurema di u cusinu (chjamatu ancu tiurema di Carnot) afferma ch'è in un qualsiasi triangulu, u quatratu d'un latu hè uguali à a diffarenza trà a somma di i quatrati di l'altri dui lati è u doppiu pruduttu di 'ssi lati par u cusinu di l'angulu cumpresu trà eddi.

BA2=AC2+BC22ACBCcosγ.

Vali à dì, indichendu incù a,b,c a lunghezza di i lati è α,β,γ l'anguli à eddi opposti, s'otteni

a2=b2+c22bccosα
b2=a2+c22accosβ
c2=a2+b22abcosγ

Pò essa cunsidaratu una generalisazioni di u Tiurema di Pitagora.

Risuluzioni di i trianguli qualsiasi

Cunvinzioni par a numinclatura di l'elementi d'un triangulu

In u ghjergu matematicu risolva un triangulu significheghja calculà i misuri di i lati è di l'anguli di u triangulu. Par risolva un triangulu qualsiasi devini essa cunnisciuti trè elementi frà i quali almenu unu devi essa un latu. Si poni prisintà quattru casi:

  1. sò cunnisciuti un latu è dui anguli
  2. sò cunnisciuti trè lati
  3. sò cunnisciuti dui lati è l'angulu cumpresu
  4. sò cunnisciuti dui lati è un di i dui anguli opposti à i lati dati

A numinclatura di i lati è di l'anguli segue a cunvinzioni nantu à a figura.

Risolva un triangulu cunnisciuti un latu (a) è dui anguli (α,β)

U prublemu hà sempri una sola suluzioni s'eddi sò rispittati i siguenti cundizioni

α+β<180o

in casu cuntrariu u prublemu ùn hà micca suluzioni.

A prucidura par a risuluzioni di u triangulu hè a siguenti

  1. Calculà l'angulu mancanti γ=180o(α+β)
  2. Calculà u latu scunnisciutu b imprudendu u tiurema di i sini: asinα=bsinβ
  3. Calculà u latu scunnisciutu c imprudendu u tiurema di i sini: asinα=csinγ

Risolva un triangulu cunnisciuti i trè lati (a, b, c)

U prublemu hà sempri una sola suluzioni s'eddi sò rispittati i disugualità triangulari. In casu cuntrariu u prublemu ùn hà micca suluzioni.

A prucidura par a risuluzioni di u triangulu hè a siguenti

  1. calculà l'angulu α par via di u tiurema di u cusinu: cosα=b2+c2a22bc
  2. calculà l'angulu β par via di u tiurema di u cusinu: cosβ=a2+c2b22ac
  3. calculà l'angulu mancanti γ=180o(α+β)

Risolva un triangulu cunnisciuti dui lati (a è b) è l'angulu cumpresu (γ)

U prublemu hà sempri una sola suluzioni

A prucidura par a risuluzioni di u triangulu hè a siguenti

  1. calculà u latu c (oppostu à l'angulu γ) par via di u tiurema di u cusinu: c=a2+b22abcosγ
  2. calculà l'angulu α (oppostu à u latu a) par via di u tiurema di u cusinu: cosα=b2+c2a22bc
  3. calculà l'angulu mancanti β=180o(γ+α)

Risolva un triangulu cunnisciuti dui lati (a è b) è l'angulu α oppostu à u latu a

U prublemu pò avè nisciuna suluzioni, una suluzioni o dui suluzioni.

  1. Si calculeghja l'angulu scunnisciutu β incù u tiurema di i sini bsinβ=asinα
  2. S'è α hè ottusu si uttinarà un solu angulu β1 acutu, altrimenti si trova ancu β2=180oβ1.
  3. Si calculeghja γ1=180o(β1+α) è eventualmenti γ2=180o(β2+α)
  4. Si calculeghja c1 è eventualmente c2 imprudendu u tiurema di i sini asinα=csinγ

Etimulugia di i noma

Com'è par u restu di i lingui rumanichi, a lingua corsa teni i noma di i funzioni trigunumetrichi da i paroli currispundenti latini. A parola tangenti hè da latinu tangens, littiralamenti "chì tocca", in rifirimentu à i prubità giumetrichi di u sigmentu imprudatu par a difinizioni grafica di sta funzioni. Analugamenti si spiega l'etimulugia di a secanti, in latinu secans, "chì taglia". I paroli cusinu, cutangenti è cusecanti diriveghjani da a cuntrazzioni di i rispittivi paroli latini cumplimenti sinus, cumplimenti tangens, cumplimenti secans, vali a dì "sinu di l'angulu cumplimintariu", "tangenti di l'angulu cumplimintaria", "secanti di l'angulu cumplimintariu".

Noti

  1. I nutazioni incù espunenti negativu usati par i funzioni sin−1, cos−1, etc. (usati à spessu in i calculatrici scentifichi) ùn facini micca rifirimentu à i putenzi, ma indicheghjani solu u fattu ch'eddi sò i funzioni inversi di i funzioni trigunumetrichi rispittivi. Par via di cunsiquenza, à menu ch'eddu ùn fussi esplicitamenti indicatu, s'utteni:
    sin1x1sinx.

Da veda dinò


Fonti

'Ss'articulu pruveni in parti o in tutalità da l'articulu currispundenti di a wikipedia in talianu.